Vào ngày 3.6.2009, VFA có văn bản khẩn gửi Bộ Thông tin và Truyền thông cho rằng, thông tin "lúa tồn, gạo ế" có thể lỗi do cân đối lúa, gạo chứ không lỗi do biện pháp điều hành...

Nguyên nhân vấn đề "lúa tồn, gạo ế" mà báo chí phản ánh (cũng như bức xúc của các địa phương ĐBSCL với Phó Thủ tướng tại cuộc họp trực tuyến về xuất khẩu gạo ngày hôm sau 4.6.2009), trong văn bản ngày 3.6.2009 gửi Bộ Thông tin và Truyền thông, VFA lý luận: Trên cơ sở chỉ đạo của Thủ tướng  ngày 10.2.2009 về chỉ tiêu xuất khẩu gạo, tổ điều hành đã dự kiến cân đối xuất khẩu trong 6 tháng đầu năm khoảng 2,8 - 3 triệu tấn.

Sau khi báo cáo Thủ tướng, ngày 4.3.2009, mức xuất khẩu 6 tháng được nâng lên từ 3,5 - 3,6 triệu tấn. Trên cơ sở cân đối này, VFA mới hướng dẫn đăng ký hợp đồng xuất khẩu thực hiện kế hoạch xuất khẩu. Nếu thiếu, VFA có trách nhiệm điều phối thúc đẩy DN tăng cường ký hợp đồng để đảm  bảo thực hiện đúng kế hoạch, tiêu thụ hết lúa cho dân. Nếu thừa, VFA có trách nhiệm báo cáo với Chính phủ và tổ điều hành để có biện pháp đảm bảo cân đối.

Từ đây, VFA khẳng định, nếu phải thực hiện biện pháp điều hành để đảm bảo cân đối hàng hoá mà lúa còn thừa, giá giảm, lỗi không phải ở khâu điều hành.

VFA nhận định, lỗi do khâu cân đối của bộ, ngành liên quan. Theo VFA, ngành liên quan đã cân đối tổng lượng xuất khẩu 6 tháng khoảng 3,5 triệu tấn (0,8 triệu tấn tồn kho năm 2008, lúa hàng hoá vụ đông xuân dự kiến 3 triệu tấn gạo, mua dự trữ quốc gia 100.000 tấn, chuyển sang đấu trộn gạo vụ hè thu 200.000 tấn...); nhưng kế hoạch xuất khẩu 6 tháng đưa lên hơn 3,6 triệu tấn, tăng 2,294 triệu tấn (57%) so với năm 2008.

Với thực tế sản lượng không tăng, xuất khẩu tăng hơn 2,294 triệu tấn mà vẫn còn hàng trăm tấn lúa tồn kho, gây nên bức xúc trong nông dân cũng như các địa phương, VFA  "báo cáo" rằng: "Nếu đã xuất khẩu vượt mức kế hoạch mà còn thừa hàng là do cân đối chưa chính xác. Có khả năng nguồn hàng tăng vượt mức kế hoạch do sản lượng lúa đông xuân tăng so với dự kiến trước và sản lượng lúa từ Campuchia chuyển về...".

Trong việc cân đối để ra chỉ tiêu xuất khẩu gạo, khâu đầu tiên là Bộ NNPTNT. Bộ này căn cứ diện tích xuống giống, năng suất sản lượng kết hợp với tính toán của Tổng cục Thống kê (mức tiêu dùng cả nước, lượng dự trữ, xuống giống v.v...) để đưa ra số lượng gạo còn lại để xuất khẩu.

Từ con số này, tổ điều hành xuất khẩu gạo (gồm các thành viên Bộ Công Thương, Bộ NNPTNT, Bộ KHĐT, Bộ Tài chính, Văn phòng Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước, Tổng cục Hải quan và VFA) sẽ thống nhất chỉ tiêu xuất khẩu gạo cho cả năm.

Năm 2008, Bộ trưởng Bộ NNPTNT Cao Đức Phát đã phải nhận trách nhiệm trước Quốc hội liên quan đến dự báo sai, dẫn tới ngừng xuất khẩu trong lúc giá cao, khiến DN và nông dân mất đi cơ hội thu lợi bạc tỉ.

Năm nay, trong bối cảnh "vết xe đổ" lúa ế, gạo bán chạy năm ngoái, với phân tích của VFA, Bộ NNPTNT sẽ tiếp tục gánh trách nhiệm?