Giới tính của cá được hình thành dưới tác động của các yếu tố môi trường như nhiệt độ, độ pH, hóc môn và quan hệ kích thước giữa các cá thể trong cùng bầy đàn. Các cá thể có kích thước lớn hơn trong bầy sẽ trở thành con đực còn các cá thể có kích thước nhỏ hơn sẽ trở thành con cái. Như vậy, một cá thể mang giới tính gì không phụ thuộc vào kích thước cụ thể của nó, mà vào kích thước tương đối của nó đối với các cá thể khác trong bầy. Thực tế, trong một bầy cá có cùng độ tuổi, các cá thể luôn luôn phát triển với nhiều kích thước khác nhau. Điều này dường như là để hỗ trợ cho việc hình thành giới tính của chúng.
Bầy cá La Hán phát triển với nhiều kích thước khác nhau.
Để việc xác định giới tính được chính xác thường phải đợi cho đến khi cá trưởng thành và cơ quan sinh dục phát triển hoàn toàn, tức tối thiểu là 6 tháng và đạt kích thước từ 5 đến 10 cm. Việc phân biệt giới tính của cá La Hán trước thời điểm đó là rất khó khăn. Phương pháp thông thường là quan sát đốm đen trên vây lưng nhưng cũng không hoàn toàn chính xác, ngoài ra cá La Hán các thế hệ sau này không hề có chấm đen trên vây lưng. Nếu dùng kính lúp quan sát bộ phận sinh dục ngoài thì cá đực có dạng chữ V còn cá cái có dạng chữ U nhưng việc này đòi hỏi nhiều kinh nghiệm vì sự khác biệt không nhiều lắm đồng thời phải mất công bắt cá ra quan sát, mặt khác không phải lúc nào bộ phận này cũng lộ rõ ra cho chúng ta quan sát mà phải chờ cho đến khi cá trưởng thành. Cá cái trưởng thành khi phát dục cũng thường đẻ trứng mặc dù không có sự hiện diện của cá đực. Vấn đề chủ yếu ở đây vẫn là thời gian mà thôi.
Phương pháp đơn giản phân biệt giới tính cá La Hán: bộ phận sinh dục của con đực hẹp, có hình ống, hướng thẳng đứng hay hơi chếch lên phía trước, ống đẻ của con cái hơi lài thuôn theo thân mình.
Một gợi ý khác nữa về phân biệt giới tính đó là mức độ tăng trưởng ở cá La Hán đực nhanh hơn rất nhiều so với cá cái vì phần lớn năng lượng chúng tiêu thụ được chuyển hoá thành trọng lượng cơ thể, trong khi cá cái lớn rất chậm vì hầu hết năng lượng chúng tiêu thụ được chuyển hoá thành trứng với mục đích duy trì nòi giống; do vậy nếu bạn nuôi cá mà nó lớn như thổi, đầu nhú lên thì có nhiều khả năng nó là cá đực, bằng không...
Cơ chế hình thành giới tính của cá La Hán đặt ra một thách thức đối với nhà lai tạo là làm sao cho cá đẻ với tỷ lệ cá đực cao bởi vì nhu cầu thị trường đối với cá đực cao hơn so với cá cái. Về vấn đề này, chúng ta có thể tham khảo ngành nuôi cá rô phi bởi vì cá rô phi có lợi ích kinh tế cao nên có rất nhiều nghiên cứu nhằm làm tăng tỷ lệ cá đực và cũng vì cá rô phi có quan hệ “chị em họ” với các loài cichlid lai tạo nên cá La Hán; cho nên những gì thành công với cá rô phi thì cũng có thể thành công với cá La Hán chăng?. Nên chăng tăng nhiệt độ nước lên một vài độ? Hay tăng độ pH lên bằng cách thêm san hô vào hồ ươm cá? Hay xử lý cá con bằng hormon sinh trưởng như ở cá rô phi? Đôi khi tôi nghe những lời đồn đại rằng cá con trước khi nhập về Việt Nam đã được xử lý thuốc “tiệt sản” bởi các nhà sản xuất nước ngoài. Phải chăng đó chỉ là cách xử lý hormon để tăng tỷ lệ cá đực? Đến nay, chưa thấy tài liệu nào đề cập đến vấn đề này cho nên các câu hỏi vẫn còn treo ở đó…
Cá La Hán xuất hiện lần đầu ở thị trường cá cảnh Malaysia vào khoảng giữa của thập kỷ 1990-2000. Ban đầu, người ta muốn khám phá bí quyết lai tạo cá hồng két (red parrot) của người Đài Loan nên mới đem một số loài cichlid thuần chủng của châu Mỹ lai tạo với nhau với thành phần chủ yếu bao gồm Midas (Amphilophus citrinellus), Trimac hay Three-spot (Amphilophus trimaculatus), Red-terror (Cichlasoma festae), Red-head (Vieja synspilus) và cả cá hồng két nữa, nhưng thực tế chỉ có nhà lai tạo mới biết đích xác những thành phần lai tạo còn không thì chỉ là phỏng đoán mà thôi. Kết quả ra sao chắc các bạn đã rõ, người ta không thể lai tạo được cá hồng két như dự tính lúc ban đầu, mà lại cho ra đời cá La Hán. Loại cá lai này mang một số đặc điểm của các loài thuần chủng kể trên nhưng nổi bật nhất là cái đầu to và hàng chấm đen trên thân mình, và chúng đã nhanh chóng tạo ra một trào lưu nuôi cá lan rộng trên toàn thế giới!
Về tên gọi, do các nhà lai tạo đã tập trung vào việc tạo ra các cá thể có đầu to gù như đầu của các vị La Hán nên người ta mới lấy tên các vị này mà đặt tên cho cá. Còn các tên Hoa La Hán hay flowerhorn có lẽ ám chỉ đến hàng chấm đen chạy dọc theo mình cá trông giống như một nhánh hoa trong các bức tranh thủy mặc
Về hình dáng, cá La Hán thời kỳ đầu có hình dáng tương tự với loài Trimac (bụng đỏ, mắt đỏ, có chấm trên đầu và thân, miệng móm) nhưng loài này lại có dạng đầu đặc trưng là đầu “xương” cho nên có khả năng là những cá thể La Hán đầu “hơi” được di truyền từ loài Midas. Midas (còn gọi là mojarras hay flamingo) được giới chơi cichlid Âu Mỹ nuôi làm cảnh mấy chục năm nay rồi và họ đã tuyển chọn được rất nhiều cá thể có đầu to đến mức không thể tin nổi. Do đó, không có lý do gì mà người ta lại không lấy chúng làm “chất liệu” cho việc lai tạo nên cá La Hán.
Về chấm đen, các chấm đen sắp thành một hàng liên tục trên thân cá là một dạng hình thái đặc biệt của Trimac bởi vì một cá Trimac điển hình, như tên gọi của nó, chỉ có ba chấm mà thôi. Còn một dạng hình thái đặc biệt khác của Trimac lại không có chấm đen nào trên thân do mất khả năng tổng hợp hắc sắc tố, phần da bị khiếm khuyết sắc tố thường có màu vàng. Đặc điểm này khi di truyền cho cá La Hán lại mang ý nghĩa khác hẳn; chẳng hạn cá La Hán nếu chỉ có 3 chấm hoặc các chấm chỉ kéo đến giữa thân thì bị xếp vào loại “chất lượng kém”. Còn dạng không có chấm nào do khiếm khuyết sắc tố thì được gọi là Hoàng Kim làm người ta lầm tưởng rằng đó là một loại La Hán khác. Có trường hợp vài cá thể La Hán trong cùng một bầy khi trưởng thành tự nhiên “lột” xác thành Hoàng Kim làm cho người nuôi cá bối rối.
Các chấm đen đôi khi dính liền với nhau thành một vệt liên tục, đấy là một sự phát triển thái quá mà nhiều người không thích vì nó chiếm quá nhiều diện tích trên thân cá và làm cho màu sắc của cá bị “tối” đi. Một số cá thể có chấm đen phát triển lên phía trên gần vây lưng gọi là “hoa đôi” (double flowering hay double-row); hay xuất hiện ngay dưới viền mắt gọi là “lệ rồng” (dragon ‘s tear). Đặc biệt, cá có các chấm đen hình ký tự tiếng Hoa hay tiếng Ả Rập mang ý nghĩa tốt đẹp, được xem là điều mang lại may mắn cho người nuôi.
Có lẽ, ở vào một thời điểm nào đó lúc ban đầu, một số nhà lai tạo cố tình lai tạo cá La Hán với các đặc điểm đặc trưng kể trên dù cũng có vài ngoại lệ như Hoàng Kim, hay là dạng La Hán có thân cực ngắn giống như Hồng Két nhưng không được thị trường ưa chuộng lắm. Mặt khác khi có thêm nhiều nhà lai tạo tham gia vào thị trường lai tạo này thì cùng với thời gian, nhiều dạng cá La Hán mới nối tiếp nhau ra đời như Trân Châu, Kim Hoa, Khỉ đỏ, Kamfa…mà một số trong chúng có rất ít chấm đen hay không hề có chấm đen nào. Vảy trân châu cũng có thể xuất hiện trên toàn thân cá chứ không giới hạn ở vùng xung quanh chấm đen. Đến đây thì đành chịu không thể đoán được cá La Hán có quan hệ với loài thuần chủng nào vì có hàng trăm loài cichlid ở Trung Mỹ có châu, nó là đặc điểm rất phổ biến và cũng chính vì nó mà người ta yêu thích cichlid và nuôi chúng làm cảnh. Chỉ có thể nói rằng, một số Kamfa có châu tương tự như loài Texas (Herichthys carpintis) và các thế hệ về sau có màu sắc và hình dáng tương tự như các loài ở chi Vieja mà thôi. Ngày nay người ta chỉ nói nhiều về đầu hay có thêm châu thì càng tốt mà hầu như bỏ qua tiêu chí về chấm đen; hay nói cách khác, không có một chuẩn mực nào cho cá La Hán cả, chỉ có cá La Hán đẹp hay không đẹp mà thôi; mà cái đẹp thì lại tùy thuộc vào con mắt của mỗi người.
Phong trào nuôi cá La Hán lên đến đỉnh điểm vào năm 2003 khi một con cá La Hán có thể bán ra thị trường Singapore với giá nhiều ngàn đô la kéo theo rất nhiều người đầu tư vào thị trường siêu lợi nhuận này. Kết quả là “cung” có quá nhiều so với “cầu” của thị trường làm cho nhiều nhà đầu tư bị phá sản và “sản phẩm” bị tống ra hệ thống kênh rạch ở Malaysia gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái ở đó.
Dù đây là một bước lùi nhưng nó không có nghĩa là phong trào sẽ đi xuống mà chỉ là lời cảnh báo trước những cuồng nhiệt thái quá vượt lên trên giá trị thực sự của cá La Hán. Thực tế, phong trào vẫn đang phát triển một cách mạnh mẽ về cả về bề rộng lẫn bề sâu; bằng chứng là cái tên “cá La Hán” đã trở nên quen thuộc trên cửa miệng của nhiều người và có rất nhiều gia đình đặt hồ nuôi cá La Hán ở những nơi trang trọng như phòng khách. Chưa từng có loài cá cảnh nào mà sức hấp dẫn lại mạnh mẽ và lan tỏa đến như vậy. Tất nhiên là, những con cá xuất sắc vẫn có giá “trên trời” nhưng với một vài trăm ngàn bạn vẫn có thể sở hữu được một chú cá cũng kha khá rồi.
Ngày nay, cá La Hán hiện diện ở khắp nơi trong vùng Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam và châu Á như Trung Quốc và Nhật Bản. Cá La Hán cũng xuất hiện ở cả châu Âu và châu Mỹ, nhất là trong các cộng đồng người châu Á sống ở đó. Người ta nuôi cá này vì nhiều lý do mà một trong số đó là “phong thủy”. Thế mới biết, nghề chơi nào cũng lắm công phu.