Nuôi trồng thủy sản (NTTS) dựa vào giống có nguồn gốc tự nhiên có mối quan hệ khá mật thiết với nghề khai thác (được gọi là CBA Capture Based Aquaculture). Cá giống được thu từ tự nhiên đem về nuôi trong các ao, lồng và được chăm sóc để phát triển đến kích cỡ thương phẩm. Hiện nay, sản lượng nuôi các đối tượng lấy giống từ tự nhiên chiếm khoảng 20% tổng sản lượng của nghề NTTS (FAO, 2004). Các loài cá đang được quan tâm phát triển nuôi là cá măng, cá mú, cá ngừ, cá chình Năm 2000, sản lượng cá chình đạt 288 nghìn tấn, cá mú 15 nghìn tấn, cá ngừ vây xanh 10 nghìn tấn, và giá trị đã vượt quá 1,7 tỷ USD. Ða số các loài cá được nuôi từ kích thước cá giống, nhưng một số loài thì nuôi khi kích thước của cá khá lớn (như cá ngừ). Trình độ nuôi cũng khác nhau ở các nước, thường là cá được nuôi thâm canh (nuôi cá ngừ ở Nhật, Ôxtrâylia nuôi cá mú ở Ðài Loan) hay quảng canh (cá măng, cá mú nuôi ao ở Trung Quốc, Inđônexia). CBA được xem là một hoạt động đem lại nhiều hiệu quả nên FAO (2004) dự đoán trong tương lai gần nghề này tiếp tục phát triển với sự bổ sung thêm các loài cá mới. Các nghiên cứu trong lĩnh vực này còn rất ít, chủ yếu ở một vài đối tượng như cá mú, cá măng, cá ngừ Còn khá nhiều vấn đề cần nghiên cứu, đó là việc vận chuyển con giống (hiện nay tỷ lệ chết rất cao), các kỹ thuật nuôi hiệu quả, bổ sung phát triển thêm loài nuôi mới .v.v...
Cá đối
Ðối tượng đáng chú ý nhất trong họ cá đối là cá đối mục Mugil cephalus. Loài này phân bố rộng, lớn nhanh và kích thước lúc trưởng thành khá lớn (Pillay, 1990). Cá đối là một trong những loài cá kinh tế được phát triển nuôi ở phía nam Trung Quốc, riêng tỉnh Quảng Ðông diện tích nuôi cá đối đã hơn 6.500 ha (Yanyan .W., Laihao .L., 2005). Cá đối thường được nuôi ghép với cá măng, cá chẽm, tôm... Là đối tượng có giá trị kinh tế cao và được thử nghiệm nuôi từ rất sớm, nhưng nuôi thâm canh loài này vẫn chưa được phát triển rộng rãi, mặc dù từ 1982, Jhigran đã thử nghiệm thành công kỹ thuật nuôi 2 loài cá đối Mugil tade và M. parsia đạt sản lượng 2.200 kg/ha (dẫn lại từ Pillay, 1990).
Cá đối sinh trưởng khá, sau một năm đạt khoảng 300 g, sau 2 năm đạt 1,2 kg. Thức ăn cho cá khi nuôi là thức ăn chế biến với các thành phần cám gạo, bột đậu nành, bột đậu phộng kết hợp với bón phân phốt-phát 60 kg/ha vào ao. Nhu cầu prôtêin trong thức ăn của cá đối không cao khi so sánh với nhu cầu prôtêin cho cá tráp (chỉ bằng 40%). Cá đối là loài rộng muối, chúng có thể sống và sinh trưởng tốt trong môi trường nước lợ, và nước mặn. Cardona (2000) cho rằng, ở vùng cận nhiệt đới, cá đối giống thường tập trung quanh năm trong môi trường nước ngọt hoặc hơi lợ. Cá sống trong môi trường nước ngọt sinh trưởng kém hơn ở nước lợ và nước mặn. Từ giai đoạn ấu trùng đến cá giống, cá đối ăn động vật phù du, đến khi trưởng thành chuyển sang ăn thực vật phù du, mùn bã lơ lửng và lab-lab (thực vật đáy). Trong điều kiện nuôi, cá đối cái thường lớn nhanh hơn cá đực và trứng của chúng là đặc sản được dùng để chế biến thức ăn cao cấp nên cũng có một số nghiên cứu chuyển đổi giới tính của cá bằng hoócmôn sinh dục (Kuo et al, 1973). Nghề nuôi cá đối ở nhiều nơi đã phát triển, khi mà nguồn giống tự nhiên không còn đủ để đáp ứng cho nhu cầu thì người ta nghĩ đến việc sinh sản nhân tạo cá. Một số kết quả bước đầu khá khả quan, tỷ lệ sống của ấu trùng đạt đến 30% (so với cá mú E. coicoides là 5%) (Tucker .W.John, Kennedy .B.S., 2004).
Cá dìa
Cá dìa cũng là đối tượng được nhiều nước quan tâm phát triển thành đối tượng nuôi. Theo Pillay (1990), các loài cá dìa thường được nuôi ở Malaixia, Xingapo, đảo Guam và Palau, ả Rập Xê-út, Ixraen và Tanzania là Siganus canaliculatus (= oraum), S. vermiculatus, S. rivulatus, S. luridus. Mặc dù là loài ăn thực vật nhưng trong điều kiện nuôi nhốt, cá dìa có thể ăn nhiều, loại thức ăn khác nhau có nguồn gốc từ thực vật và động vật, đặt biệt là chúng cũng sinh trưởng tốt khi ăn thức ăn công nghiệp. Cá dìa thường được nuôi ở ao ven biển hay nuôi trong các đăng lồng, được ương trước khi chuyển sang nuôi thương phẩm (May.,1974). ở Philippin, cá dìa được nuôi đơn hay nuôi ghép trong các ao ven biển, loài nuôi phổ biến là S. vermiculatus, cá đạt cỡ thương phẩm 150 g/con sau 5-7 tháng nuôi.
Các kết quả nghiên cứu nuôi loài S. rivulatus bằng lồng cho thấy cá đạt cỡ 185 g/con sau 10 tháng nuôi. Rất ít thông tin về mật độ nuôi được công bố mà đa số các nghiên cứu tập trung vào việc sử dụng thức ăn. Lichatowich et al (1984) thử nghiệm nuôi cá dìa bằng thức ăn chế biến với hàm lượng bột đậu nành 53%, bột cá 14%, bột bắp 15%, bột mì 15%, vitamin và khoáng 3% cho thấy cá sinh trưởng tốt và đạt kích cỡ 105 g/con sau 5 tháng nuôi. Các thí nghiệm ở Ixraen cho thấy, khi sử dụng tảo khô với thức ăn công nghiệp 25% đạm, cá sinh trưởng rất tốt, tăng trưởng gấp hai lần về chiều dài, 4 lần về trọng lượng sau 5 tuần nuôi so với ban đầu. Cũng đạt được tốc độ sinh trưởng này khi nuôi loài cá dìa S. canaliculatus bằng thức ăn tảo (thí nghiệm ở Philippin) hay bằng thức ăn dùng để nuôi gà (thí nghiệm ở Palau) (theo tổng hợp của Pillay, 1990). Như vậy, có thể thấy việc sử dụng thức ăn trong nuôi cá dìa tương đối dễ do chúng có nhu cầu prôtêin không cao và tiêu hoá thức ăn chế biến tốt nên khả năng phát triển nuôi chúng cũng dễ dàng hơn.
Cá tráp
Nuôi cá tráp trong lồng hay trong ao đều đạt hiệu quả (Pillay., 1999). Cá tráp Sparus aurata có thể sử dụng thức ăn nhân tạo và đạt cỡ 200-400 g/con sau 1-2 năm nuôi. Một thí nghiệm khác tiến hành ở Thổ Nhĩ Kỳ cho thấy, cá giống cỡ 5 g sau 12-18 tháng nuôi sẽ đạt được kích cỡ 250 g, trong quá trình thí nghiệm cho cá ăn bằng thức ăn nhân tạo và cá tạp. Pitt et al (1977) thử nghiệm nuôi cá cỡ 80 g/con trong lồng nổi, mật độ thả 36-78 con/m3, sau 6-7 tháng nuôi cá đạt cỡ 300 g/con. Các thí nghiệm cho thấy, kích cỡ và độ nổi của thức ăn công nghiệp có vai trò quan trọng đối với việc ăn mồi của cá. Ðối với cá cỡ từ 100 g/con trở lên thì đường kính viên thức ăn khoảng 10 mm là thích hợp. Mật độ thả giống đối với loài cá tráp Pagrus major thường là 6-8 kg/m3 lồng và cá giống thường được ương trong các giai hay lồng nhỏ cho đến khi đạt cỡ 5-7 cm thì mới chuyển sang các ao lồng nuôi thương phẩm (Fujita M., 1979). Hoạt động ương và thuần hóa cá giống trước khi nuôi là việc làm khá phổ biến, hầu như được thực hiện ở tất cả các loài cá có nguồn gốc giống từ tự nhiên. Tỷ lệ sống của cá trong giai đoạn này thường thấp và biến động rất lớn.
Ceulemans et al (2005) đã nghiên cứu và cho thấy, chất lượng của cá tráp nuôi chịu ảnh hưởng bởi loại thức ăn. Thí nghiệm được tiến hành ở ba nghiệm thức với sự khác nhau về hàm lượng dầu cá và nguồn gốc prôtêin có trong thức ăn. Lô đối chứng (High FM) giàu hàm lượng dầu cá và nguồn prôtêin từ thịt cá, kế đến là nghiệm thức Med FM có hàm lượng dầu cá ít hơn và prôtêin từ thực vật nhiều hơn, kế đến nữa là nghiệm thức Low FM có rất ít dầu cá. Cá ở cả ba nghiệm thức được chia làm hai giai đoạn nuôi, giai đoạn đầu nuôi với 3 loại thức ăn khác nhau trong khoảng thời gian 126 ngày, sau đó tất cả các nghiệm thức đều sử dụng thức ăn đã được phối trộn các thành phần thích hợp (nghiệm thức FIN). Kết quả cho thấy không có sự khác biệt về sinh trưởng giữa cá ở hai lô High FM và Med FM. Cá nuôi ở nghiệm thức Low FM có tốc độ sinh trưởng bình quân hàng ngày thấp hơn 14,5% và hệ số thức ăn cao hơn 34% khi so với cá ở nghiệm thức High FM, sự sai khác này có ý nghĩa về mặt thống kê (p<0,05). Sau khi kết thúc giai đoạn sử dụng chung thức ăn (giai đoạn 2), thì cá ở Low FM và High FM không có sự chênh lệch lớn về trọng lượng (264 g/con và 271 g/con). Khi kiểm tra mẫu cá philê, cá nuôi ở nghiệm thức Med FM và Low FM có hàm lượng PUFAs (poly unsaturated fatty acid) cao và giảm hàm lượng HUFAs (highly unsaturated fatty acid- một loại axit béo không tốt cho sức khỏe) so với cá nuôi ở nghiệm thức High FM. Như vậy, ta thấy rằng thức ăn có ảnh hưởng đến sinh trưởng và chất lượng của cá nuôi.
Cá hồng
Cá hồng cũng là một đối tượng nuôi kinh tế, loài nuôi khá phổ biến là Lutianus erythroterus và L. fohni. Cá thường được nuôi bằng lồng ở Xingapo, Inđônêxia, Philippin và Malaixia. Các lồng nuôi thường có kích cỡ 8, 27, 75 m3, kỹ thuật nuôi tương tự với các đối tượng nuôi lồng khác như cá chẽm, cá mú... Cá giống thường được thả cỡ 2-5 g với mật độ từ 100-150 con/m2, mật độ giảm xuống còn 44 con/m2 khi cá đạt 80-100 g/con. Thức ăn cho cá là cá tạp băm nhỏ, hệ số thức ăn dao động từ 5 đến 7. Thí nghiệm ở vịnh Botamy, cá hồng Pagrus auratus nuôi đạt năng suất 10 kg/m3. Loài cá hồng này sinh trưởng kém hơn cá đù Argirosomus japonicus. Cá đù trong tự nhiên đạt kích thước chiều dài 25 cm sau 1 năm tuổi và đạt đến 60 cm sau 2 năm tuổi. Trong điều kiện nuôi thì sau 26 tháng cá đạt kích thước 45 cm và trọng lượng đạt 1,1 kg.
Các nhà khoa học ở úc cũng đang tiến hành thử nghiệm nuôi các loài cá hồng: L. johnii, L. argentimaculatus và các loài cá tráp Sparus latus, cá mú Epinephelus coioides. ở Panama, từ năm 2006, người ta đã thử nghiệm và đưa cá hồng L. jorhnii trở thành đối tượng nuôi lồng mang lại sinh kế ổn định cho cư dân địa phương (Scholey .V and Margulies .D., 2003). Tuy vậy, có rất ít nghiên cứu về kỹ thuật nuôi cá hồng Lutianus jorhni cũng như đối với cá ong căng Therapon jarbua, có thể đây là loài cá địa phương nên ít được nghiên cứu đến. Các loài cá này có chất lượng thịt thơm ngon, và có giá trị kinh tế cao nên chúng là đối tượng nuôi đầy tiềm năng.
Khả năng phát triển và các vấn đề cần nghiên cứu
Nhìn chung, các nghiên cứu về nuôi các loài cá từ nguồn giống tự nhiên không nhiều, cả về số lượng loài lẫn các nghiên cứu sâu hơn về một đối tượng cụ thể. Cũng đã có nhiều nghiên cứu về các loài cá đã tạo được sản lượng thương mại như cá ngừ, cá chình, cá đối nhưng các kết quả có giá trị thường được bảo mật vì lý do kinh tế. Các nghiên cứu về nuôi các loài cá đối, cá hồng, cá dìa, cá tráp với trình độ công nghệ không cao (khi so với cá hồi, cá ngừ) và không có sự khác nhau lớn về trình độ công nghệ giữa các nước (Trung Quốc, Inđônêxia, Malaixia, Philippin). ở nước ta hầu như chưa nuôi các loài cá này, nhưng tiềm năng phát triển là rất lớn.
Vùng ven biển miền Trung có nhiều đầm phá, đặc biệt là phá Tam Giang-Cầu Hai (Thừa Thiên Huế) có diện tích lớn nhất trong khu vực Ðông Nam á (trên 22.000 ha). Hệ sinh thái đầm phá có mức đa dạng sinh học cao, đặc biệt là các loài cá, là nguồn cung cấp thực phẩm dinh dưỡng cho người dân trong vùng và có vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế. Theo kết quả nghiên cứu của Võ Văn Phú và cộng sự (2004) thì ở đầm phá Tam Giang-Cầu Hai, khu hệ cá gồm 62 họ, 100 giống, 171 loài trong đó có 20 loài có giá trị kinh tế bao gồm cá đối (Mugil cephalus), cá ong (Therapon jarpua và T. theraps), cá hồng (Lutjanus jorhni), cá tráp (Sparus latus), cá đù bạc (Argirosomus argentatus), cá bống cáu (Batus butus), cá dìa sọc (Siganus guttatus) Các loài cá này hiện đang bị khai thác quá mức, cộng thêm các tác động khác của con người đã làm cho nguồn lợi suy giảm đến mức báo động. Chính vì vậy, nghiên cứu thử nghiệm nuôi chúng là rất cần thiết, không chỉ đem lại các mô hình nuôi mới mà còn góp phần bảo vệ nguồn lợi.
Các hướng nghiên cứu cần tập trung khi phát triển một đối tượng nuôi mới là giải quyết vấn đề thức ăn cho cá khi sống trong điều kiên nuôi nhốt, đánh giá khả năng sinh trưởng và phát triển của cá trong các điều kiện môi trường nuôi, mật độ nuôi khác nhau, nghiên cứu kỹ thuật vận chuyển, ương nuôi cá giống