Sử dụng biện pháp tổng hợp để quản lý dịch hại cây ăn quả trên cơ sở sinh thái học sẽ làm tăng năng suất, cải thiện phẩm chất, bảo vệ sinh thái, giảm độc hại do sử dụng thuốc quá đáng và giảm chi phí đầu tư. Quản lý dịch hại tổng hợp bằng cách tăng cường biện pháp sinh học và các biện pháp kỹ thuật chỉ sử dụng thuốc bảo vệ thực vật khi thật cần thiết, sử dụng đúng và có hiệu quả, an toàn cho người tiêu dùng, không làm hại quá đáng thiên địch, hạn ché sự kháng thuốc của các loài sâu bệnh.
Một số các biện pháp chính về quản lý dịch hại tổng hợp cho cây ăn quả sau :
I- Biện pháp sinh học
Nhằm giúp các thiên địch (côn trùng có ích) phát triển, chúng sẽ tấn công sâu hại. Đây là một giải pháp rất hữu ích nhằm tạo sự cân bằng trong thiên nhiên. Rất nhiều loài thiên địch đã bị huỷ hoại do thiếu hiểu biết. Chim, tắc kè, rắn mối, ếch, nhái . . . ăn nhiều loại côn trùng. Kiến vàng kiểm soát khá hiệu quả bọ xít xanh trên cây họ cam quýt. Nhiều vườn cây nuôi kiến vàng đã hạn chế nhiều sâu bệnh hại. Một số côn trùng, nấm, virus . . . ký sinh làm chết sâu hại.
Riêng côn trùng có ích, đại lược có thể chia thành 2 nhóm :
- Nhóm ăn thịt : chuồn chuồn, bọ ngựa, kiến vàng, bọ rùa, nhện, dòi ăn rệp, . . .
- Nhóm ký sinh : trưởng thành đẻ trứng vào cơ thể sâu hại, ấu trùng nở ra dùng ngay cơ thể của ký chủ làm thức ăn (thí dụ các loài ong ký sinh).
Để giúp các thiên địch phát triển, nên hạn chế việc sử dụng các thuốc trừ sâu có phổ rộng. Nên xen canh, giữ một số loài cỏ vì chúng cung cấp phấn hoa làm thức ăn, sinh sôi cho côn trùng có ích.
II- Biện pháp kỹ thuật
1. Chọn giống
Chọn giống chống chịu sâu bệnh, chọn ở vùng ít bệnh. Trong mỗi loài cây có thứ dễ bị nhiễm bệnh, có thứ chống chịu bệnh rất tốt.
- Cây thơm : nhóm Cayenne dễ bị bệnh wilt hơn nhóm Queen, "Thơm cam" thuộc nhóm Abacaxi chống chịu wilt rất tốt. Tại sao một vườn thơm cam rệp sáp bu đầy nhưng không hề thấy có bệnh wilt.
- Cây chuối : nhóm chuối già dễ nhiễm bệnh Sigatoka hơn chuối sứ, chuối lá. Ngay trong nhóm chuối già có chuối già Laba (Đà Lạt) dễ nhiễm bệnh Sigatoka hơn chuối già Bến Tre.
- Bưởi "đường da láng" trồng tại Tân Uyên (Bình Dương) dễ bị bệnh xì mủ gốc, thân cành hơn giống bưởi "đường lá cam" trồng tại Tân Triều . . .
Khi chọn vật liệu trồng (cây giống) nên tránh chọn ở những vùng đang bị nhiễm bệnh nặng. Thí dụ thơm Cayenne ở Đà Lạt bị nhiễm wilt nặng, một số vùng ở miền Bắc thơm Queen bị nhiễm bệnh thối lõi. Cam quýt tránh chọn ở các vùng dễ bị nhiễm bệnh Greening. . .
2. Nhân giống
2.1. Chọn gốc ghép
Các cây nhân giống bằng phương pháp ghép, vì gốc ghép truyền tính mạng của nó cho cả cây ghép. Đặc tính của gốc ghép là có thể truyền tính chống chịu sâu bệnh, tính dễ bị nhiễm một loại bệnh nào đó, nhất là virus cho cây ghép; tính chống chịu với môi trường như hạn, úng, mặn, phèn cũng như khả năng cho năng suất cao hay thấp, phẩm chất quả ngon hay dở, . . .
Tại Nam bộ trên các vùng phèn, mặn, úng, . . . dọc theo bờ mương người trồng mãng cầu xiêm thường phải dùng gốc ghép là gốc cây bình bát. Đối với cây họ cam quýt khi ghép trên gốc bưởi dễ bị bệnh xì mủ gốc. ở cây họ cam quýt người ta rất sợ nhóm bệnh virus, một trong những bệnh đó là bệnh Tristeza đã tàn phá hàng chục triệu cây cam quýt ở châu Mỹ. Cây cam đắng hay cam chua, một loại gốc ghép một thời nổi tiếng vì cho năng suất ca, phẩm chất tốt, rồi một thời "mang tiếng" vì dễ nhiễm bệnh Tristeza.
Gốc ghép có tầm quan trọng như vậy nên việc chọn gốc ghép thích hợp cho cây lâu năm là một việc tối quan trọng. Tại Nam bộ, nhiều nhà vườn cho là những cây hoang dại hay bán hoang dại thường có đặc tính chống chịu sâu bệnh tốt nên thường chọn những cây này làm gốc ghép, chẳng hạn như chọn cây xoài "cà lăm" làm gốc ghép cho xoài cát, chọn táo rừng làm gốc ghép cho táo Taiwan, táo Hồng xanh . . . ở nhiều nứơc trên thế giới nhất là Mỹ, Pháp, . . . người ta nghiên cứu chọn lựa gốc ghép, thậm chí lai tạo cả những cây chỉ để làm gốc ghép, chắng hạn Citrange Troyer, . . . chúng được đánh giá tốt vì chống chịu bệnh Tristeza tốt.
Nhưng cũng cần lưu ý thêm sự tương dung giữa các thành phần của cây ghép, khả năng cho năng suất và phẩm chất quả sau này.
2.2. Chọn cành ghép
Cây mẹ, nhất là cây họ cam quýt cần được trắc nghiệm (test) để xem có mang mầm bệnh virus hay không. Sử dụng cây chỉ thị bệnh để phát hiện sớm. Như chanh Mexique dể giúp kiểm tra Tristeza; Citron 684-S1 để kiểm tra exocortis sớm . . .
Đối với các loài cây không bị các bệnh nguy hiểm như cây họ cam quýt, cành ghép hay cành chiết cũng phải được lựa chọn từ những cây khoẻ mạnh (đã được indexing) và lấy từ các vườn tốt. Lấy ở vị trí ngoài tán.
2.3. Chọn phương pháp nhân giống
- Mỗi loài cây có nhiều kiểu nhân giống, hãy chọn kiểu nhân giống thuận lợi nhất.
- Một số loài cây có hiện tượng đa phôi và nhờ đặc tính một số bệnh không truyền qua hạt nên người ta dùng phôi tâm để nhân giống hầu tránh một số bệnh virus.
- Nuôi cấy mô các đỉnh chồi mầm nhằm tránh bệnh virus và một số bênh khác.
- Tránh nhiễm bệnh khi ghép : khử trùng dao ghép và các dụng cụ ghép.
- Môi trường nhân giống : đất, vật liệu cho vào bầu đất như phân chuồng, xơ dừa, . . . hay những vật liệu làm nền trong kỹ thuật giâm cành cần xem xét vì có những trường hợp cây con bị nhiễm, nhất là Rhizoctonia sp., Phythoptora spp., tuyến trùng, . . . Sự khử đất, sự bón vôi sẽ làm bớt nguy cơ bị nhiễm bệnh.
- Các dụng cụ như dao, kéo, . . . cần phải được sát trùng, rửa sạch trước và sau khi sử dụng nhằm tránh lây lan bệnh như trường hợp bệnh virus Psorosis, Exocortis, . . .
- Thao tác ghép, chiết cần nhanh, gọn, chỗ chiết, ghép tránh để bị úng, nấm bệnh sẽ xâm nhập gây bệnh sau này.
- Chăm sóc cây chiết, ghép : nhiều trường hợp cây đã bị nhiễm bệnh ngay trong vườn ươm nhưng chưa bộc lộ ra ngoài. Ngay cả những cây nhân giống bằng chồi như thơm đã bị rệp sáp truyền virus gây bệnh wilt nhưng bệnh chỉ lộ sau từ 2 tuần đến 6 tháng tuỳ theo giống. Chồi thơm sau khi nhân, nên bó lại từng 10 con một, để gốc lên trên, ngọn xuống dưới cho khô gốc, sự ẩm ướt dễ làm bệnh thối lõi và bệnh thối mềm phát triển nhanh. Những cây như chuối khi bứng cây non không nên để dưới tán cây bệnh, bệnh Sigatoka truyền do nước mưa hoặc sương rất có thể bào tử từ lá câylớn bị nước mưa kéo xuống lá cây con.
3. Biện pháp canh tác
3.1. Khử giống trước khi trồng
Một số trường hợp cần khử giống trước khi trồng để hạn chế bệnh bộc phát sau này. Thí dụ ngâm hay nhúng các chồi dứa vào dung dịch thuốc trừ sâu bệnh để giết rệp sáp, kiến, phòng thối lõi, . . .
3.2. Cải thiện môi trường nơi trồng
- Tránh để vườn bị úng, hạn cây sinh trưởng yếu sẽ dễ bị nhiễm bệnh
- Tránh để vườn ẩm quá nấm bệnh sẽ phát triển nhanh. Tránh trồng dày đặc, cây xen quá nhiều nó sẽ tạo độ ẩm cao làm nấm phát triển mạnh.
- Hãy chú trọng bón tro, vôi, . . . nhất là trên các đất có pH thấp, để nâng cao pH. Mỗi loại cây cần một pH thích hợp khác nhau. Nấm gây bệnh héo rụi Panama trên cây chuối phát triển mạnh ở pH thấp.
- Tưới nước đầy đủ và đúng phương pháp sẽ làm cây sinh trưởng tốt hơn, giảm sâu bệnh đáng kể.
3.3. Chọn mật độ cây thích hợp
Mật độ cây tối ưu sẽ làm năng suất cao. Trồng thưa quá cỏ dại phát sinh nhiều. Trồng dày quá, năng suất giảm, quả bé, sâu bệnh nhiều, tỷ lệ quả đạt tiêu chuẩn xuất khẩu thấp.
3.4. Tỉa thoáng tán
Cần tạo tán thoáng để ánh sáng có thể lọt vào bên trong tán. Công việc tạo tán cần làm ngay từ đầu và theo dõi sửa cành hàng năm. ở các vườn thiếu ánh sáng không những bệnh phát triển như bệnh đốm rong . . . mà nhiều loại sâu đục cành phát triển vì trưởng thành ưa chỗ râm mát để đẻ trứng.
3.5. Xen canh
Xen canh hợp lý là một giải pháp lấy ngắn nuôi dài, hoặc ngay cả khi xen canh giữa các cây ăn quả với nhau sẽ giúp phân tán ký chủ như bọ xít cam sẽ bị phân tán trong các vườn cam xen lẫn nhãn. Rệp sáp bị phân tán trong các vườn xoài xen lẫn mãng cầu ta, sâu vẽ bùa phát triển ít khi xen bưởi với nhãn, . . . Một số nông dân có sáng kiến trồng những cây xua đuổi côn trùng, chẳng hạn dây thuốc cá trồng dưới gốc xoài, . . .
3.6. Bón phân cân đối, đầy đủ
Bón phân cân đối và đầy đủ sẽ giúp cây trồng khoẻ mạnh, tăng cường sức chống chịu của cây đối với sâu bệnh và các khắc nghiệt khác cả môi trường. Bón phân đúng lúc sẽ giúp sự ra chồi, ra quả tập trung hơn như vậy việc phòng trừ sâu bệnh sẽ dễ hơn.
3.7. Bao quả
Bao quả bằng giấy, nylon, . . . sẽ làm mã quả đẹp hơn, sâu bệnh ít tấn công hơn. Hiện nay trên thế giới nhiều loại quả đã được bao như chuối, xcoài, cam, bưởi, ổi, . . . Tập quán bao quả mới được thực hiện bước đầu tại nước ta.
3.8. Vệ sinh vườn
Thu dọn các tàn dư thực vật, các quả rụng, cắt bỏ các cành, lá sâu bệnh rồi tuỳ từng loại sâu bệnh mà huỷ đi. Công tác vệ sinh thực vật sẽ làm giảm nguồn lây lan.
3.9. Bẫy dẫn dụ và diệt côn trùng
Tuỳ từng loại côn trùng, có thể đặt bẫy đèn, bẫy màu vàng, bẫy sử dụng kích dục tố, . . . sẽ giúp giảm thiểu việc sử dụng thuốc hoá học.
III- Biện pháp hoá học
1. Nguyên tắc chung
Sử dụng thuốc là biện pháp phải chọn lựa khi thật cần thiết. Nguyên tắc chung là :
- 4 đúng : Đúng thuốc : phải đọc kỹ nhãn thuốc trước khi sử dụng, tuỳ theo đối tượng gây hại mà chọn thuốc cho phù hợp. Đúng lúc (Bệnh ghẻ lá xoài phải phun thuốc khi lá còn non, thrips trên chuối phải phun và tiêm khi bắp vừa nhú ra, . . ). Đúng liều (không dùng đặc quá phí thuốc gây độc cho người, không loãng quá vì không trị được sâu bệnh. Sử dụng thuốc theo đúng nồng độ khuyến cáo ghi trên nhãn, không sử dụng nồng độ cao hơn quy định. Trường hợp sâu bệnh kháng thuốc thì thay thuốc khác chứ khong tăng liều lượng). Đúng phương pháp (côn trùng ở mặt dưới lá phải phun thuốc vào mặt dưới lá, . . ).
- Chọn các loại thuốc chuyên biệt, phổ hẹp, ít độc cho côn trùng có ích.
- Luân phiên các loại thuốc để tránh hiện tượng kháng thuốc.
- Chỉ sử dụng thuốc sau khi điều tra, dự báo và biết chắc mật độ sâu bệnh vượt ngưỡng kinh tế cho phép.
- Ngưng thuốc để bảo đảm thời gian cách ly, an toàn cho người tiêu dùng.
2. Điều tra dự báo
- Nắm tình hính sâu bệnh hại chính.
- Nắm mức độ gây hại
Vài thí dụ :
- Ruồi trái cây : đặt bẫy có chất dẫn dụ trong vườn từ 2 tháng trước khi quả chín, 7 ngày lấy mẫu 1 lần hễ thấy vượt 10 con/bẫy thì vượt ngưỡng gây hại
- Rầy chổng cánh : vào mùa ra đọt điều tra 5 ngày/lần, 5 đọt hễ thấy 1 con là phải dùng thuốc rồi.
- Bù lạch hại xoài : từ phát hoa đến 3 tháng sau đậu quả, điều tra 5 chùm/cây, 7 ngày/lần bằng cách đập chùm bông vào khổ giấy A4 (21 x 30 cm) hứng và đếm. Nếu 50% số phát hoa hoặc 10% số chùm quả có bù lạch thì cần phun thuốc.
3. Thuốc trừ sâu bệnh
Dùng các loại thuốc trong danh mục cho phép của Bộ Nông nghiệp và PTNT
4. Kiểm dịch thực vật
Luật pháp góp phần tích cực vào việc phòng ngừa dịch bệnh. Luật kiểm dịch ở các nước tiên tiến rất gắt gao. Nước ta nên kiểm kỹ các loại cây ngoại nhập để bảo vệ cây trồng trong nước.