I. Khái quát về nghề nuôi trai nước ngọt cấy ngọc      

          Trong những năm gần đây nghề nuôi trai nước ngọt lấy ngọc đang được nhiều địa phương đưa vào nuôi cấy để lấy ngọc. Mặc dù quá trình nuôi trai nước ngọt diễn ra trong suốt thời gian 2 năm hoặc có thể kéo dài hơn tùy thuộc vào chất lượng nguồn nước và nhiệt độ thời tiết tùy từng năm, đòi hỏi người nuôi phải nắm vững quy trình kĩ thuật bao gồm các công đoạn: chuẩn bị trai mẹ, chọn lọc trai mẹ. tiến hành cấy nhân, nuôi vỗ, nuôi thành ngọc, chăm sóc quản lí và thu hoạch. Nhưng đây là một nghề mới mang lại hiệu quả kinh tế rất cao cho người nuôi, tại thị trường Việt Nam hiện nay mỗi viên ngọc đẹp có giá trị lên tới hàng trăm đô la (USD), ngoài ra có thể tận thu ngọc trai tự nhiên để phục vụ cho nhiều mục đích khác nhau nên mô hình nuôi trai lấy ngọc đã được nhân rộng thực hiện ở nhiều địa phương trong cả nước.  

II. Kỹ thuật nuôi và cấy ngọc

1. Chuẩn bị trai mẹ

Cách 1: Ức chế tuyến sinh dục vào đầu mùa sinh sản bằng cách nuôi trai ở tầng nước sâu, nơi có nhiệt độ thấp. Trên thực tế, vào mùa xuân khi thời tiết trở nên ấm là thời điểm thích hợp để trai sinh sản, tuy nhiên dưới tầng nước sâu vẫn còn lạnh cho nên có thể ức chế tuyến sinh dục của trai.

Cách 2: Kích thích tuyến sinh dục phát triển mạnh: Kích thích tuyến sinh dục của trai phát triển mạnh trong thời gian ngắn để trai sinh sản rộ sau đó mới tiến hành cấy nhân. Tuy nhiên sau khi sinh sản cơ thể trai bị yếu đi cho nên cách này ít được áp dụng. 

* Về chọn lọc trai mẹ

Trong kỹ thuật cấy trai ngọc nhân tạo gồm có hai loại trai: trai nguyên liệu (để lấy miếng màng áo) và trai kỹ thuật (để lấy ngọc) có kích thước từ 6–9cm, khỏe mạnh, không dị tật, sinh trưởng nhanh (phiến sinh trưởng thưa, rõ ràng, vân phóng xạ đều).

Đặt bụng trai kĩ thuật ngửa lên và duy trì nhiệt độ nước trong bể khoảng 28- 30⁰C. Sau một giờ trai sẽ mở miệng, sử dụng kẹp mở miệng trai để kiểm tra tuyến sinh dục. Trai đạt yêu cầu là trai có màng áo nguyên vẹn, dày, không bị bẩn, tơ chân ít, cơ khép vỏ không bị đứt và tuyến sinh dục không phát triển. Đối với trai mẹ đạt yêu cầu sẽ chèn miệng vỏ và được đưa về phòng thí nghiệm để cấy nhân.

* Tiến hành cấy nhân (cắt màng áo, cấy màng áo, cây nhân)

Cắt màng áo: Cắt đứt cơ khép vỏ, tách đôi con trai, lấy màng áo ra khỏi vỏ trai. Làm sạch chất bẩn và nhớt trên miếng màng áo, sau đó cho vào dụng dịch thuốc đỏ 5%. Tiến hành cắt mép màng áo thành từng miếng nhỏ từ 2- 4mm và cho ngay vào dung dịch nuôi dưỡng PVP 1,5%. Chú ý các thao tác phải nhanh và chính xác.

Cấy màng áo: Trai được đặt ngửa bụng trên giá cấy, dùng móc móc lấy phần giữa chân, kéo về sau cho chân giãn rộng ra. Cắt lấy một lỗ nhỏ ở giữa gốc chân sao cho vết cắt tương ứng với kích thước nhân cấy hoặc nhỏ hơn một chút. Sử dụng kim thọc qua lỗ đã cắt đó thông đến vị trí đặt nhân, tạo thành một đường ống. Sau đó đưa màng áo vào cuối đường ống.

Cấy nhân: Sử dụng vỏ trai nước ngọt hoặc thủy tinh được mài nhẵn bóng có đường kính từ 2–9 mm làm nhân cấy. Đặt nhân cấy vào đầu lõng của kim và đưa nhân vào tiếp xúc với màng áo vừa mới cấy. Có 3 vị trí cấy nhân: cấy ở gờ nội tạng (đối với nhân lớn), cấy trước xoang bao tim (đối với nhân nhỏ) và cấy ở gốc xúc biện (đối với nhân cực nhỏ). Một trai kỹ thuật có thể cấy được từ 1 đến 5 nhân.

            2. Nuôi thành ngọc

Nuôi vỗ: Trai sau khi cấy bị tổn thương nhiều nên cần được nuôi vỗ để trai

được phục hồi sức khỏe. Nơi nuôi cấy phải đảm bảo yên tĩnh và môi trường nước ít giao động. Có thể sử dụng lồng tre hoặc lồng nhựa treo trên giàn, bè, nơi có điều kiện môi trường và dinh dưỡng thích hợp để dễ dàng chăm sóc. Thời gian nuôi vỗ khoảng 1 tuần cho đến 1 tháng, sau đó chuyển sang giai đoạn nuôi thành ngọc. Trai sẽ phục hồi và biểu bì mặt ngoài màng áo sẽ phát triển bao lấy nhân cấy.

Nuôi thành ngọc: Sau khi Trai đã phục hồi chúng ta chuyển chúng đến bãi chính để nuôi thành ngọc. Bãi nuôi thành ngọc có nồng độ muối 25-30%o, nhiệt độ từ 20-30oC. Nuôi Trai bằng lồng tre hay lưới, thời gian nuôi thường từ 1-4 năm tùy theo yêu cần ngọc to hay nhỏ.

Nuôi gây màu:Ngọc trai được ưa chuộng có màu trắng hồng. Loại ngọc này có thể được tạo thành ở những vùng biển nhất định mà nơi khác không tạo ra được. Vùng biển như vậy được người ta dùng để nuôi gây màu. Điều kiện môi trường cụ thể để tạo màu cho ngọc trai thì chưa được xác định rõ, nhưng theo kinh nghiệm thì khu vực này có thức ăn dồi dào, các điều kiện môi trường như nhiệt độ, nồng độ muối, khí hậu biến đổi theo mùa rõ rệt. Vì vật trước khi thu hoạch ngọc người ta chuyển Trai đến vùng biển gây màu để nuôi, sau vài tháng nuôi gây màu thì có thể tiến hành thu hoạch.

3. Chăm sóc quản lý

Trong quá trình nuôi Trai công việc chăm sóc chủ yếu là giữ cho lồng Trai sạch và tránh những bất lợi cho Trai. Lồng Trai thường bị các sinh vật sống bám làm ảnh hưởng đến sinh trưởng. Nên định kỳ tẩy rửa khi thấy trên vỏ Trai có nhiều sinh vật bám, nhất là sinh vật bám trên bản lề của Trai nếu không Trai sẽ không mở vỏ được. Trong điều kiện môi trường bất lợi phải di dời đi nơi khác. Trai cũng có nhiều địch hại như Hải miên, Cua, Sao biển… cần có biện pháp phòng trừ.

4. Thu hoạch

Ngọc trai được thu hoạch vào mùa nhiệt độ thấp thì chất lượng ngọc lam trang sức tốt hơn thu ở mùa có nhiệt độ cao. Thời kỳ thu hoạch rộ thường vào tháng 8-10 hàng năm.

Tách vỏ Trai, thu lấy ngọc sau đó rửa sạnh và tiến hành phân loại. Trai không đạt tiêu chuẩn như hạt không tròn, có nhiều vết bẩn sẽ được xử lý tiếp. Có thể tẩy bẩn cho ngọc bằng dung dịch H2O2 2% từ 10-15 phút, sau đó rửa lại bằng xà phòng và ngâm vào cồn 40⁰ trong 6 giờ. Có thể dùng sóng siêu âm để tẩy vết bẩn. Ngọc không tròn có thể được mài tròn và đánh bóng. Nếu màu sắc không đẹp có thể dùng phẩm nhuộm để nhuộm màu.

Ths. Phạm Văn Đức